Xét ra hề chèo là thứ văn hóa phản biện cao cấp có một không hai của sân khấu Việt Nam, đóng góp một giá trị đặc biệt cho sân khấu thế giới.
1. Hề trong chiếu chèo Việt Nam là hình thức đặc biệt không thể thiếu. Khi diễn chèo mà thiếu màn giáo đầu hề chèo thì vở chèo nhạt hẳn, như canh thiếu muối mất hẳn cái duyên mặn mòi của chèo.
Một ông quan liêm bỗng trở thành bầy hầy trong mắt anh hề, quan bỗng trở nên giống như một thằng hề. Quan hoặc là gian lận nhũng nhiễu, hoặc là gái gú sa đà với vô vàn tật xấu hiện ra qua miệng, qua mắt anh hề. Nhưng quan không bao giờ dám đánh đuổi hề mà chỉ phẩy tay nhắc nhở. Quan ấy có thể là liêm, quan không động lòng, quan đó có thể là hư nhưng quan không dám trị ngay kẻ nhìn thấy tim đen của mình, vẫn phải tỏ vẻ cao đạo mực thước.
Hề chèo có vai trò đặc biệt của kẻ phản biện công khai trong thời phong kiến. Ít ra sân khấu chèo có anh hề dám chỉ mặt cái giả dối trong tầng lớp quan lại, một loại phản biện gián tiếp qua hình thức sân khấu. Nó như lời cảnh báo, nhắc nhở kẻ làm quan cần giữ gìn tư cách, nhân phẩm như thế nào.
Hề chèo luôn mềm mà cứng, nghiêng mà thẳng, phụ mà chính, đùa mà thật, không chính danh mà danh chính, nó là nỗi lòng của kẻ áp bức mượn vai phụ của sân khấu để bộc lộ phản ứng. Người ta tưởng hề là mua vui. Nhưng hề vậy mà không phải vậy!
2. Lại nhớ trong môn võ có túy quyền, là loại quyền cước khi say. Túy quyền đi đứng không ngay ngắn, ra chiêu như kẻ mất thăng bằng, nhưng cốt lõi thì cứng như thép. Cái dũng mãnh giấu sau cái nghiêng ngả.
Ngẫm ra hề chèo cũng là thứ “túy quyền” chứ có gì xa lạ đâu.
Xã hội có hai mặt tốt xấu như âm và dương. Hề chèo cũng là thứ góp phần cho cân bằng lại phần nào tâm thế cho cuộc sống, dù chỉ là cân bằng ảo. Nó góp phần chỉ ra đủ thứ tật hư thói xấu mà cảnh tỉnh cho xã hội.
Xét ra hề chèo là thứ văn hóa phản biện cao cấp có một không hai của sân khấu Việt Nam, đóng góp một giá trị đặc biệt cho sân khấu thế giới.
Hề chèo có vẻ ngả nghiêng, nhưng nội hàm của hề chèo luôn thẳng.
Đ.Đ (TTVH)