Không ít người ví Edward Elgar là Shakespeare của âm nhạc, bởi ở Vương quốc Anh, nếu trong văn học Shakespeare là người đại diện tiêu biểu thì trong lĩnh vực âm nhạc Elgar là người có rất nhiều tác phẩm đang được trình diễn thường xuyên và trở thành di sản quý giá của âm nhạc thế giới.
Edward Elgar vốn không không phải là một thần đồng, cũng không phải là một người được đào tạo âm nhạc bài bản ngay từ nhỏ. Tài năng của ông có được là nhờ quá trình tự học, cộng với một cá tính hơi phức tạp.
Ông sinh ngày 2/6/1857 tại một làng nhỏ ở Worcestershire (Anh) trong một gia đình có người cha là thợ lên dây đàn piano. Thời tuổi trẻ, với mơ ước trở thành một nghệ sỹ violin, Elgar đã từng lặn lội đến London để học đàn. Nhưng khi được tận mắt nhìn thấy một nghệ sỹ bậc thầy trình diễn, Elgar đành phải từ bỏ ước mơ đó.
Elgar trở về làm một nhạc công violin trong một dàn nhạc bán chuyên nghiệp ở Worcestershire và dạy đàn cho bọn trẻ ở trường học. Tại đây, ông đã từng tham gia trình diễn Giao hưởng số 6 và Stabat Mater của Antonin Dvorak dưới sự chỉ huy của chính tác giả. Cảm hứng trước tài năng và phong cách của Dvorak, Elgar cũng bắt đầu sáng tác. Một trong những tác phẩm đầu phẩm đầu tay đáng chú ý của ông là Serenade cho dàn dây, bắt đầu viết từ năm 1988.
Năm 32 tuổi, Elgar viết tiểu phẩm rất nổi tiếng cho violin và piano mang tên Chào tình yêu (Salut d’amour), dành tặng cho Caroline Alice Roberts – con gái của một vị thiếu tướng. Sau “lời chào tình yêu”, Elgar và Caroline đã trở thành vợ chồng bất chấp sự phản đối của gia đình Caroline.
Năm 1899, tác phẩm Những Biến tấu Enigma ra đời, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp sáng tác của nhà soạn nhạc Edward Elgar. Tác phẩm này lần đầu tiên được trình diễn bởi nhạc trưởng nổi tiếng Hans Richter, nó đã khẳng định Elgar là một nhà soạn nhạc hàng đầu của nước Anh.
Trong những năm 1905-1908, Elgar giữ chức giáo sư âm nhạc ở Đại học Birmingham. Đến năm 1908, ông viết xong Giao hưởng số 1. Nghệ sỹ violin lừng danh Fritz Kreisler rất ngưỡng mộ Elgar và đã nhờ ông viết một concerto cho violin. Đến năm 1910 thì bản Concerto cho violin giọng Si thứ của Elgar được hoàn thành. Ngay khi mới ra đời, Concerto Si thứ đã thu hút được nhiều sự chú ý. Khi ấy, ở Brussels, danh cầm Eugene Ysaye cũng đã trình diễn nó và đánh giá rất cao. Bản thu Concerto Si thứ được đánh giá là kinh điển nhất thế kỷ 20 chính là bản thu mà Elgar đã thực hiện cùng với thần đồng violin 16 tuổi Yehudi Menuhin vào năm 1932. Ngày nay, tác phẩm này được xếp vào một trong số ít các concerto cho violin đặc biệt xuất sắc của thế kỷ 20.
Năm 1911, Giao hưởng số 2 ra đời, cũng trong năm đó Elgar được phong tặng Oder of Merit, một danh hiệu cao quý của Hoàng gia Anh.
Đến năm 1919, Elgar có thêm một tác phẩm xuất sắc nữa, Concero cho cello giọng Mi thứ. Tác phẩm này sánh vai cùng với các concerto của Dvorak, Haydn, Saint Saens trong hàng ngũ những concerto cello nổi tiếng nhất mọi thời đại.
Tên tuổi Edward Elgar còn đặc biệt gắn liền với bộ tác phẩm Pomp and Circumstance Marches (Những Hành khúc Trọng thể) viết trong suốt giai đoạn 1911-1930. Tiêu đề “Pomp and Circumstance” vốn được lấy từ phần lời trong màn ba vở Othello của William Shakespeare. Năm 1905, Elgar được mời đến Đại học Yale (Mỹ) để nhận bằng Tiến sỹ Âm nhạc danh dự. Để tôn vinh Elgar, toàn bộ sinh viên tốt nghiệp và cán bộ của trường đã tổ chức diễu hành trên nền nhạc Hành khúc Pomp and Circumstance số 1. Thế là kể từ đó, bản Hành khúc số 1 đã trở thành “bài hát tốt nghiệp”, phần nghi thức âm nhạc không thể thiếu được trong các lễ tốt nghiệp ở Mỹ.
Người bạn thân của Elgar, nhà viết kịch lừng danh George Bernard Shaw chính là người đã được Elgar đề tặng tác phẩm Tổ khúc sông Severn nổi tiếng. Sau này Shaw đã thuyết phục đài BCC đặt hàng Elgar viết bản giao hưởng thứ ba, nhưng tác phẩm này đã không thể được hoàn thành trước lúc nhà soạn nhạc qua đời vào ngày 23/2/1934.
Cũng có một ít lý do để gắn tên tuổi của Elgar với Shakespeare. Thứ nhất, cả hai người đều sinh ra ở vùng trung du miền tây nước Anh. Thứ hai, cả hai người đều được giới hoàng gia tôn vinh và đều thuộc về những niềm tự hào trong thành tựu văn hóa của người Anh. Trên thực tế, rất nhiều người yêu thích Elgar nhưng chỉ có ít người sùng kính ông tới mức độ như sự sùng kính Shakespeare. Năm 1957, 100 năm ngày sinh Elgar, khi ấy hai nhà soạn nhạc Anh nổi tiếng là Ralph Vaughan Williams và Benjamin Britten vẫn còn đang ở trên đỉnh cao của sự nghiệp, số buổi hòa nhạc kỷ niệm Elgar cũng không nhiều lắm. Đã từng có một số nhà phê bình người Anh không thực sự đánh giá cao Elgar. Năm 1930, một giáo sư ở Cambridge đã viết trong một từ điển bách khoa của Đức rằng: “Âm nhạc của Elgar hơi quá cường điệu về cảm xúc. Các tác phẩm cho dàn nhạc thì phong phú về màu sắc nhưng hơi phô trương về phong cách và cầu kỳ long trọng một cách thiếu tự nhiên.”
Lời phê bình đó lập tức đã bị những người hâm mộ Elgar phản đối dữ dội. Nhưng đã từng có một thực tế là, vào năm 1927, tại buổi hòa nhạc kỷ niệm sinh nhật thứ 70 của Elgar, số ghế trong nhà hát vẫn còn thừa một nửa. Mới đây, quyết định của Ngân hàng Anh thay chân dung Edward Elgar bằng chân dung nhà triết học kinh tế Adams Smith trên tờ 20 bảng cũng đã gây ra những phản ứng hết sức gay gắt, nhất vào dịp kỷ niệm 150 năm ngày sinh Elgar này. Khi mới ra đời, những Biến tấu Enigma có lẽ được yêu thích ở Đức nhiều hơn là ở Anh. Người ta nhận thấy trong nhạc của Elgar mang sự ảnh hưởng từ các nhà soạn nhạc vùng Trung Âu, đặc biệt là từ Richard Strauss.
Thực ra, những lời phê bình đối với Elgar thường bị phụ thuộc vào phong cách sống của ông. Elgar có lẽ là đã khoác lên mình hình ảnh của một “nhà soạn nhạc nghiệp dư.” Người ta kể rằng ông đã dành khá nhiều tâm trí cho môn thể thao đua ngựa. Và đặc biệt, Elgar rất thích thí nghiệm hóa học và làm các “sáng chế” khoa học. Niềm đam mê công nghệ và các kỹ thuật mới đã khiến Elgar trở thành nhà soạn nhạc đầu tiên đích thân thu âm các tác phẩm của mình vào các đĩa hát chạy điện.
Sự thành công tuyệt vời trong sáng tác của Elgar đã khiến người ta nghi ngờ về vai trò quyết định của việc đào tạo âm nhạc bài bản. Elgar hầu như chỉ tự học và phát triển tài năng dựa trên kinh nghiệm thực tế. Vào năm Elgar lập gia đình (1899), trong khi những người cùng thời với ông là Gustav Mahler và Richard Strauss đã viết xong những tác phẩm lớn thì ông vẫn chưa viết được gì quan trọng. Nhưng 10 năm sau đó, nhạc trưởng Hans Richter đã phải ca ngợi Elgar như một nhà soạn nhạc giao hưởng bậc thầy.
Edward Elgar có thể được coi là một trong những nhân vật quan trọng nhất của âm nhạc thời hậu lãng mạn. Ông đã duy trì, đem lại sức sống mới và làm trẻ lại trường phái lãng mạn. Mặc dù đã có thêm Gustav Holst, Ralph Vaughan Williams, Benjamin Britten…nhưng có thể nói rằng nước Anh đã phải mất hàng thế kỷ để chờ đợi một nhà soạn nhạc như Edward Elgar, kể từ thời họ có nhà soạn nhạc gốc Đức George Frideric Handel.
Trần Trung (HNS)
